Một ngôi nhà trống ở Kanazawa, Ishikawa, Nhật Bản. Ảnh: Toby Howard/Alamy.
Trong bối cảnh tình trạng dân số suy giảm tiếp tục tác động đến xã hội và nền kinh tế Nhật Bản, số lượng nhà bỏ trống - hay nhà ma - đã lên tới 9 triệu - đủ để chứa toàn bộ dân số Australia ở mức 3 người/căn nhà, theo Guardian.
Số liệu mới nhất do chính phủ Nhật Bản công bố hôm 1/5 cho thấy số lượng nhà bỏ trống, hay còn gọi là akiya trong tiếng Nhật, tính đến tháng 10/2023 đã tăng hơn nửa triệu kể từ cuộc khảo sát trước đó vào năm 2018.
Thu hút sự quan tâm của người nước ngoài
Gốc rễ của vấn đề là tình trạng sụt giảm dân số ở nông thôn cùng với việc nhiều người thừa kế những ngôi nhà như vậy không thể hoặc không muốn sống trong đó, cũng như không có ý định tân trang hoặc thậm chí phá bỏ chúng. Tuy nhiên, các thành phố cũng không nằm ngoài xu hướng này, hiện có hàng trăm nghìn ngôi nhà bỏ trống lâu năm ở các khu vực thành thị.
Nhà bỏ trống chiếm gần 14% tổng số nhà ở Nhật Bản, và con số thực tế có thể cao hơn. Viện nghiên cứu Nomura ước tính đất nước Mặt Trời mọc có gần 11 triệu akiya và chúng có thể chiếm hơn 30% số nhà trong vòng một thập kỷ.
Hơn 4,4 triệu căn nhà được khảo sát thuộc diện cho thuê - nhưng đã bị bỏ trống suốt thời gian dài và hầu hết đều cách xa các trung tâm dân cư chính. Hiện chưa rõ tình trạng của hơn 3,8 triệu akiya khác và chỉ có 330.000 trong số 9 triệu ngôi nhà được rao bán.
Ngôi nhà bị bỏ trống gần bãi biển ở Uchinada, Ishikawa, Nhật Bản. Ảnh: Toby Howard/Alamy.
Đất trống ở Nhật Bản bị đánh thuế cao hơn đất có nhà, làm tăng thêm gánh nặng tài chính khi phá bỏ những ngôi nhà cũ và khiến một số người trốn tránh việc thừa kế tài sản.
Tuy nhiên, tình trạng dư thừa akiya đang ngày càng thu hút sự quan tâm của người nước ngoài, đặc biệt là những ngôi nhà kominka (truyền thống).
Hana Sakata và chồng cô đã cải tạo và cho thuê nhà trong gần một thập kỷ thông qua dự án New Heritage, bắt đầu bằng một ngôi nhà nghỉ dưỡng trên bán đảo Izu bị bỏ trống và rơi vào tình trạng hư hỏng hoàn toàn. Họ mua lại một ngôi nhà kominka ở ngôi làng ở miền núi Nagano sau khi một phần của công trình bị sập do tuyết chất nặng trên mái nhà mà không kịp dọn. Chủ của bất động sản này đã lớn tuổi và sống trong một nhà dưỡng lão.
Tuy nhiên, chi phí để khôi phục những ngôi nhà như vậy rất tốn kém, Sakata chia sẻ.
“Hiện nay, akiya thu hút nhiều sự quan tâm, đặc biệt là từ những người nước ngoài, khi chúng thường được nêu bật lên những đặc điểm hấp dẫn như ngôi nhà rất lớn ở Nhật Bản, giá siêu rẻ hoặc thậm chí được cho không. Tuy nhiên, không đơn giản như vậy. Lựa chọn gắn bó với một akiya là một quyết định đòi hỏi sự quyết tâm khổng lồ và không có nhiều nhà thầu có thể giúp sửa chữa chúng - nghề mộc truyền thống đang lụi tàn”, Sakata nói.
“Trong 10 năm nữa, chúng ta có thể thấy rất nhiều akiya thuộc sở hữu nước ngoài”.
Tuy nhiên, hiện cũng có nhiều khách du lịch nước ngoài muốn trải nghiệm kỳ nghỉ tại các cơ sở lưu trú truyền thống của Nhật Bản, nhu cầu đang vượt xa nguồn cung, Sakata cho hay.
Đồng yen ở mức thấp nhất trong nhiều thập kỷ so với các đồng tiền chủ chốt khác trên thế giới đã giúp thúc đẩy sự bùng nổ du lịch ở đất nước Mặt Trời mọc, với kỷ lục 3 triệu du khách nước ngoài trong tháng 3.
Nhật Bản không phải là nền kinh tế duy nhất phải vật lộn với hậu quả nhân khẩu học. Ở nước láng giềng Hàn Quốc, tỷ lệ sinh trên mỗi phụ nữ đã giảm xuống mức thấp kỷ lục 0,72 vào năm ngoái, thấp hơn nhiều so với con số 1,26 mà Nhật Bản ghi nhận vào năm 2022.
Cả Singapore và đảo Đài Loan cũng đã giảm xuống dưới mức một con trên một phụ nữ, trong khi tỷ lệ sinh ở Mỹ cũng ở mức thấp nhất trong một thế kỷ.
Vì sao "nhà ma" ngày càng nhiều
Nhật Bản đang đối diện thách thức lớn về vấn đề nhà bị bỏ hoang. Diện tích đất và nhà bị bỏ hoang có thể phình ra bằng cỡ Hokkaido - hòn đảo lớn thứ hai tại quốc gia này - vào năm 2040, theo nghiên cứu được công bố năm 2017.
Theo Nikkei Asia, nguyên nhân rõ rệt nhất của vấn đề này là cuộc khủng hoảng nhân khẩu khiến dân số Nhật Bản giảm khoảng 200.000 người mỗi năm sau khi đạt đỉnh 128,5 triệu người vào năm 2009. Tuy nhiên, một số yếu tố khác về pháp lý và văn hóa càng làm vấn đề trầm trọng hơn.
Một ngôi nhà bị bỏ hoang tại Tanabe, tỉnh Wakayama. Ảnh: Thomas Shomaker.
Trong bốn thập kỷ sau Thế chiến II, Nhật Bản dường như hướng tới một số phận khác. Khi nền kinh tế phát triển đột biến, bất động sản luôn được cho là khoản đầu tư hữu hiệu, nhất là với những biện pháp khuyến khích của chính phủ như giảm thuế đối với mảnh đất có gia đình sinh sống.
Và rồi sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng của Nhật Bản ập tới vào đầu những năm 1990, kéo tụt giá nhà đất đi xuống.
Trong giai đoạn kinh tế đình trệ kéo dài sau đó, xu hướng giảm sinh con đáng lo ngại - khởi nguồn từ những năm 1970 - bắt đầu tác động rõ rệt tới xã hội Nhật Bản, đặc biệt là bên ngoài các thành phố lớn.
Tới năm 2010, khi dân số thực sự bắt đầu sụt giảm, hệ thống đăng ký bất động sản tự nguyện của Nhật Bản trở thành vấn đề lớn.
Khi giá bất động sản tăng, người thừa kế sẽ có động lực hơn với việc làm thủ tục đứng tên nhà đất được truyền lại. Nhưng vào lúc thị trường đi xuống, chi phí và thời gian chuyển tên chủ sở hữu là quá bất lợi đối với nhiều người.
Vấn đề càng phức tạp hơn khi xảy ra thảm họa động đất và sóng thần chấn động ngày 11/3/2011. Người dân Nhật đổ xô tìm nhà ở vùng đất cao hơn. Điều này khiến các thị trấn và thành phố ven biển càng thưa dân.
Tuy nhân khẩu và tâm lý người dân tại Nhật Bản chỉ biến chuyển một cách chậm rãi, quy định pháp lý đến những năm gần đây mới dần bắt kịp. Tháng 4/2021, Luật Đăng ký Bất động sản của nước này được điều chỉnh để biến đăng ký thừa kế thành việc bắt buộc. Quy định mới dự kiến có hiệu lực trong vòng 3 năm, và sẽ tạo ra biến đổi lớn nếu thật sự được thực thi.
Một trong những cái tên từng nêu bật vấn đề nâng cao nhận thức về luật bất động sản lạc hậu của Nhật Bản, phải kể tới bà Shoko Yoshihara, nhà nghiên cứu tại Quỹ Tokyo về Nghiên cứu Chính sách và là tác giả của cuốn Land Issues in the Era of Depopulation xuất bản năm 2017.
“Luật Đăng ký Bất động sản của Nhật Bản được xây dựng dựa trên luật của Pháp”, bà Yoshihara nói trong một email với Nikkei Asia. Bà cho biết ý tưởng cơ bản của luật là bảo vệ quyền sở hữu trước những bên thứ ba không hợp pháp.
Tuy nhiên, trong khi Pháp có quy trình thừa kế nghiêm ngặt, “ở Nhật Bản không có hệ thống tương đương để khuyến khích đăng ký thừa kế, từ đó dẫn tới hệ quả hiện tại: Bất động sản vẫn đứng tên người chết trong thời gian dài”, bà Yoshihara chỉ rõ.
Luật bất động sản lỏng lẻo của Nhật Bản cũng tạo ra nhiều vấn đề khác ngoài các căn nhà bỏ hoang.
Chẳng hạn, khi chính quyền địa phương muốn phá dỡ một tòa nhà không đăng ký chủ sở hữu, vì xuống cấp nghiêm trọng hoặc giải tỏa để mở đường cho dự án công, họ sẽ không thể thực hiện được cho tới khi liên lạc với với mọi người thừa kế còn sống của chủ cũ.
Tùy vào thời gian căn nhà bị bỏ trống, hậu duệ của chủ nhà quá cố có thể là cháu hoặc chắt đang sống ở nơi khác trong nước, hoặc nước ngoài.
Do thiếu nguồn lực để liên lạc những người này, đa số chính quyền địa phương đành phải bỏ mặc các ngôi nhà ma. Đây cũng là điều thường trói chân các dự án tái quy hoạch trong nhiều năm.
Bên trong một căn nhà hoang ở Hikigawa, tỉnh Wakayama. Ảnh: Thomas Shomaker.
Tới năm 2017, quy mô của vấn đề trên đã phình lớn. Theo một nghiên cứu do cựu Bộ trưởng Truyền thông và Nội vụ Nhật Bản Hiroya Masuda đứng đầu, diện tích đất vô chủ ở Nhật Bản - bao gồm đất thổ cư, nông nghiệp, và kinh doanh thương mại - ước tính đã lên tới 4,1 triệu ha. Con số này lớn hơn đảo Kyushu, hòn đảo lớn thứ 3 trong số 5 đảo chính của Nhật Bản.
Một loạt thay đổi pháp lý được đưa ra trong 10 năm qua có thể sẽ bắt đầu có tác động, bao gồm đạo luật năm 2014 cho phép chính quyền địa phương có quyền đơn phương xử lý nhà đất bỏ trống, cùng quy định yêu cầu bắt buộc đăng ký chủ sở hữu. Nhật Bản cũng mới thiết lập hệ thống quản lý đất đai không rõ chủ sở hữu.