Đầu tháng 6/2023, tại xã Gia Tân, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương, một người phụ nữ tên G. sinh năm 1942 nhận được nhiều cuộc gọi từ số điện thoại lạ. Người này tự xưng là cán bộ Công an điều tra, thông báo bà G. có liên quan đến hành vi vi phạm pháp luật, yêu cầu bà chuyển số tiền 100 triệu đồng, nếu không sẽ bị bắt giam.
Do lo sợ, bà G. đã Quỹ Tín dụng nhân dân xã Gia Tân để rút tiền trong sổ tiết kiệm để chuyển cho đối tượng lừa đảo. May mắn, bà gặp được lực lượng Công an xã Gia Tân đang thực hiện nhiệm vụ hướng dẫn, hỗ trợ người dân cài đặt tài khoản định danh điện tử gần đó.
Lực lượng Công an xã đã nhanh chóng mời bà về trụ sở làm việc, tuyên truyền về hành vi lừa đảo của các đối tượng qua mạng điện thoại, vận động bà G. không nghe và làm theo bất cứ yêu cầu nào của đối tượng. Nhờ đó, bà G. đã thoát khỏi bẫy lừa đảo, bảo toàn được số tiền 100 triệu đồng.
Một trường hợp khác tại phường Kim Giang, quận Thanh Xuân, Hà Nội cũng gióng lên hồi chuông cảnh báo về việc lừa đảo qua mạng nhắm vào người cao tuổi.
Cụ thể, bà T., một cán bộ công chức về hưu, nhận được cuộc gọi video từ tài khoản Facebook của em gái hiện đang ở CHLB Đức. Cuộc gọi video có hình ảnh em gái bà T. nhưng không nói chuyện mà cúp máy luôn. Sau đó, tài khoản trên nhắn tin, trao đổi với bà T. với lý do mạng chậm, chỉ nhắn tin được kèm nội dung: “Do bên này em đã mượn tiền của người ta lo việc cho con, nên sổ tiết kiệm của em có số tiền 500 triệu đồng, chị mang ra ngân hàng rút gửi trả nợ giúp em người tên là Nguyễn Văn Linh, số tài khoản...”.
Hôm sau, bà T. đã ra ngân hàng làm thủ tục rút 500 triệu đồng tiền mặt và chuyển vào tài khoản được yêu cầu. Khi đang giao dịch, do đã được cơ quan Công an tuyên truyền về phương thức thủ đoạn hoạt động của các đối tượng lừa đảo, nhân viên ngân hàng có thông báo với bà T., khả năng đây là thủ đoạn của các đối tượng lừa đảo nhưng do tin tưởng người nhà, bà T. vẫn yêu cầu chuyển tiền.
Sau đó, bà T. gọi lại cho tài khoản Facebook em gái nhưng bị chặn. Bà nhanh chóng ra Công an phường trình báo.
Lực lượng chức năng ngay lập tức xin ý kiến chỉ đạo, nhanh chóng phối hợp phong tỏa tài khoản kẻ lừa đảo. Nếu không xử lý kịp thời, bà T. sẽ mất trắng số tiền trên.
Sau khi nghe Công an phường báo cáo vụ việc, lãnh đạo Phòng giao dịch ngân hàng đã chỉ đạo nhân viên phối hợp tiến hành phong tỏa được toàn bộ số tiền của bà T. trong tài khoản của đối tượng có hành vi lừa đảo, qua đó ngăn chặn kịp thời hành vi lừa đảo chiếm đoạt tài sản.
Tuy nhiên, nhiều người cao tuổi khác là mục tiêu của kẻ lừa đảo công nghệ cao, đã không may mắn được như bà G. và bà T..
Tại Việt Nam, chưa có thống kê chi tiết về đối tượng bị lừa đảo qua mạng, nhưng theo báo cáo của Ủy ban Thương mại Liên bang của Mỹ (FTC), người cao tuổi từ 60 tuổi trở lên tố cáo hơn 467.000 vụ lừa đảo, với tổng cộng hơn 1 tỷ USD bị chiếm đoạt trong năm 2021. Dù tỷ lệ người cao tuổi bị lừa ít hơn so với người trưởng thành (18 - 59 tuổi), số tiền bị lừa trung bình lại cao hơn nhóm này.
Theo các chuyên gia, người cao tuổi đang trở thành mục tiêu của lừa đảo trực tuyến. Báo cáo về xu hướng công nghệ 2022 của AARP (Hiệp hội Hưu trí của Mỹ) mới đây cho thấy, những người từ 65 tuổi trở lên đang có xu hướng sử dụng điện thoại thông minh, máy tính bảng nhiều hơn để đọc tin tức, giải trí và liên lạc. Nhu cầu mua sắm trực tuyến và thanh toán online của người cao tuổi ngày một tăng cũng khiến họ trở thành mục tiêu mới của kẻ xấu.
Sau khi biết mình bị lừa, các nạn nhân thường cảm thấy tiêu cực, xấu hổ, chán nản nên càng che việc mình bị lừa.
Theo các chuyên gia, các thành viên trẻ tuổi trong gia đình nên dành thời gian quan tâm đến người cao tuổi để nhận ra những yếu tố bất thường. Đồng thời, con cháu nên nói chuyện với người cao tuổi về những tình huống lừa đảo có thể gặp phải và cách phòng tránh.
Nhắc nhở người cao tuổi về các tình huống lừa đảo thường gặp
Một công nghệ thường được sử dụng để lừa đảo người cao tuổi là deepfake.
Theo chuyên gia an ninh mạng Trung tâm Giám sát An toàn không gian mạng quốc gia (NCSC) – Cục An toàn thông tin (Bộ Thông tin và Truyền thông) Ngô Minh Hiếu (Hiếu PC), lừa đảo deepfake được tội phạm quốc tế đã và đang áp dụng từ vài năm qua.
Hiện nay, tội phạm trong nước đã bắt đầu có tình trạng đánh cắp video, hình ảnh, rồi cắt ghép sau đó dùng những công cụ để tạo deepfake. Điều này có thể sẽ tạo ra "một làn sóng lừa đảo thế hệ 4.0".
Chuyên gia này lưu ý, khi nhận cuộc gọi video deepfake, người dùng có thể nhận thấy nhân vật trong đó có một số dấu hiệu kỳ lạ, như khuôn mặt thiếu tính cảm xúc và khá "trơ" khi nói, tư thế lúng túng, không tự nhiên… Màu da của nhân vật trong video cũng có thể bất thường, ánh sáng kỳ lạ, bóng đổ không đúng vị trí khiến cho video trông "giả tạo" và không tự nhiên. Hoặc âm thanh không đồng nhất với hình ảnh, có nhiều tiếng ồn bị lạc vào, hoặc không có âm thanh. Thường kẻ gian sẽ ngắt giữa chừng với lý do mất sóng, sóng yếu... Và cuối cùng, tài khoản nhận tiền không phải của người đang thực hiện cuộc gọi.
Tất cả các dấu hiệu này là chính là dấu hiệu của deepfake.
Trước khi chuyển tiền, người chuyển nên xác thực bằng cách gọi điện thoại trực tiếp hoặc gọi video ít nhất trên 1 phút, đặt ra những câu hỏi cá nhân mà chỉ có bạn và người kia mới biết. Người dùng cũng nên truy cập vào các địa chỉ website lạ, không cài đặt các phần mềm lạ không rõ nguồn gốc, những phần mềm đòi hỏi yêu cầu cấp quyền truy cập cao vào thông tin người dùng, truy cập thẻ nhớ, danh bạ, vị trí, chụp ảnh…
Một hình thức khác thường được kẻ xấu sử dụng là giả mạo cơ quan Nhà nước.
Bên cạnh tình huống như bà T. gặp, là giả mạo cơ quan công an, các đối tượng lừa đảo còn gửi đường dẫn trực tiếp cho nạn nhân, mạo danh các ứng dụng của cơ quan nhà nước như: Bộ Công an, dịch vụ khai thuế… để lừa đảo. Sau khi dụ nạn nhân cài đặt các ứng dụng trên, đối tượng xấu sẽ chiếm đoạt quyền truy cập vào toàn bộ dữ liệu điện thoại như: thông tin ứng dụng, tài khoản, danh bạ, tin nhắn, hình ảnh, các tập tin tài liệu, mã OTP (thường sử dụng để xác thực khi giao dịch ngân hàng)… Sau khi có các dữ liệu này, các đối tượng tìm cách đăng nhập vào ứng dụng ngân hàng của nạn nhân và chiếm đoạt tiền trong tài khoản.
Để ngăn chặn tình trạng này, nên nhắc nhở người cao tuổi tuyệt đối không truy cập các trang thông tin không chính thống; không cài đặt các phần mềm, ứng dụng từ các nguồn không tin cậy; không cung cấp thông tin cá nhân, tài khoản ngân hàng và các tài khoản khác của mình cho bất kỳ ai qua điện thoại, mạng xã hội và các kênh, diễn đàn trực tuyến.
