Tại Hội nghị “Bàn giải pháp khắc phục các tồn tại, hạn chế về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU)” diễn ra ngày 29/9/2022 tại TP.HCM, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phùng Đức Tiến đầy tâm tư khi giãi bày nỗi niềm mà ngành đang vướng phải: “Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn không có biển, không có tàu, thế nhưng việc chưa gỡ được “thẻ vàng” IUU thì bao nhiêu “búa rìu dư luận” đổ cả lên Bộ. Trong khi, Bộ đã và đang phải “lăn xả” vào lĩnh vực này suốt 5 năm qua, xuống từng cảng cá, xem từng cuốn sổ nhật ký, kiểm tra từng nhà máy…”.
Vẫn chưa kiểm soát được rốt ráo
Ông Nguyễn Quang Hùng, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản, cho biết hiện nay, tổng số tàu cá toàn quốc là 91.716 chiếc.
Tuy nhiên, việc quản lý tàu cá hiện vẫn còn bất cập, việc cập nhật quản lý đội tàu về cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia chưa đạt yêu cầu, mới chỉ đạt hơn 82% (75.235 tàu). Tổng số tàu đã được cấp giấy phép khai thác thủy sản mới đạt 64,35% (59.018/91.716 tàu).
Tính đến ngày 25/9/2022, công tác lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (VMS) trên tàu cá đã đạt 95,29%.
Tuy nhiên, tình trạng mất kết nối VMS vẫn diễn ra phổ biến. Nhiều tàu cá vượt ranh giới trên biển phát hiện qua VMS nhưng kết quả điều tra, xử phạt rất ít.
“Trung bình mỗi ngày có khoảng 400-500 tàu cá mất kết nối trên biển, không rõ nguyên nhân, nhất là có tình trạng nhiều tàu cá cố tình ngắt kết nối khi ra sát vùng ranh giới trên biển cho phép”, ông Nguyễn Quang Hùng nêu thực tế, đồng thời cho biết nguyên nhân dẫn đến hạn chế trên là do một số địa phương vẫn còn chủ quan, chưa quan tâm đúng mức, thiếu kiểm tra, giám sát. Công tác phối hợp giữa các lực lượng chức năng trong điều tra, xử phạt chưa đồng bộ, chặt chẽ, kịp thời.
Chính vì lơ là giám sát, khiến tình trạng ngư dân vi phạm trên các vùng biển quốc tế vẫn chưa giảm. Đây chính là nguyên nhân khiến Ủy ban châu Âu (EC) chưa dỡ bỏ thẻ vàng IUU đối với Việt Nam.
"Từ đầu năm đến nay, đã có 62 vụ/85 tàu/704 ngư dân bị nước ngoài bắt giữ, xử lý. Trong đó đã xác định vi phạm 43 vụ/58 tàu/440 ngư dân; tại khu vực vùng biển chồng lấn, tranh chấp, vùng nước lịch sử, chưa rõ tọa độ có 19 vụ/207 tàu/264 ngư dân".
Ông Nguyễn Quang Hùng, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản.
Kiên Giang là tỉnh có nhiều vụ tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài nhất với 16 vụ/20 tàu/190 ngư dân, tập trung chủ yếu tại huyện Châu Thành, An Biên, thị xã Hà Tiên và thành phố Rạch Giá. Tỉnh Bến Tre có 6 vụ/9 tàu/53 ngư dân, tập trung tại huyện Ba Tri, Bình Đại; tỉnh Cà Mau có 6 vụ/6 tàu/41 ngư dân, tập trung tại huyện Trần Văn Thời. Còn lại là các tỉnh khác, mỗi tỉnh xảy ra từ 1-4 vụ.
“Việc tổ chức kiểm tra, kiểm soát tàu cá ra vào cảng, lao động trên tàu cá; kiểm soát sản lượng khai thác, truy xuất nguồn gốc tại nhiều địa phương chưa đáp ứng được yêu cầu. So với sản lượng hải sản khai thác 3,67 triệu tấn năm 2021 thì chỉ mới kiểm soát được khoảng 15-18%. Vẫn có hiện tượng một số tổ chức, cá nhân thu mua, chế biến, tiêu thụ sản phẩm thủy sản từ khai thác chưa nghiêm túc chấp hành các quy định IUU”, ông Hùng nhấn mạnh.
"Chạy nước rút" trước kỳ kiểm tra của EC
Bà Nguyễn Thị Thu Sắc, Phó Chủ tịch Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), Trưởng Ban Điều hành IUU VASEP, cho biết nếu năm 2011, xuất khẩu thủy sản của Việt Nam đạt 6 tỷ USD thì đến năm 2021 tăng lên gần 9 tỷ USD. Trong đó, xuất khẩu sang thị trường châu Âu (EU) từ 1-1,4 tỷ USD mỗi năm, chiếm 15-17% tổng kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam đi các thị trường.
Sau khi EC ra cảnh báo thẻ vàng, xuất khẩu thủy sản khai thác của Việt Nam liên tục giảm sau 4 năm. Trong giai đoạn 2017 – 2019, sau 2 năm chịu tác động từ thẻ vàng IUU, xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU giảm 12%, tương đương 183,5 triệu USD. Theo đó, tổng kim ngạch xuất khẩu hải sản giảm trên 10%, tương đương giảm 43 triệu USD.
Năm 2020, xuất khẩu sang EU sụt giảm sâu nhất vì tác động kép của thẻ vàng IUU và dịch Covid-19. Đến năm 2021, xuất khẩu các sản phẩm đều tăng trở lại nhờ tác động của Hiệp định EVFTA và dịch Covid-19 làm tăng giá xuất khẩu, tăng nhu cầu nhập khẩu một số mặt hàng, trừ cá tra.
Chủ trì hội nghị, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phùng Đức Tiến cho biết theo kế hoạch vào cuối tháng 10 tới, Đoàn kiểm tra của EC sẽ đến Việt Nam trực tiếp kiểm tra việc chống khai thác hải sản bất hợp pháp (IUU), dự kiến việc kiểm tra rất gắt gao.
"Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn sẽ cùng Bộ Quốc phòng, Bộ Công an rà soát và các địa phương, từng xã có tàu vi phạm để xử lý triệt để. Sắp tới Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn sẽ đánh giá, tổng kết lại chương trình thực thi IUU, báo cáo Thủ tướng Chính phủ những đơn vị, những tỉnh thành làm chưa nghiêm để Chính phủ có biện pháp kỷ luật mạnh.
Ông Phùng Đức Tiến, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
Thế nhưng đến hiện tại, các công việc cần làm vẫn ngổn ngang. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã phải trực tiếp xử lý vấn đề này. Thế nhưng thẻ vàng IUU vẫn đeo đuổi và ám ảnh suốt 5 năm qua, chưa biết đến bao giờ mới gỡ được.
“Dư luận cứ đổ hết trách nhiệm lên Bộ, trong khi Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn không có biển, không có tàu. Các địa phương triển khai chống khai thác hải sản bất hợp pháp IUU không phải để đối phó với Bộ. Ngư dân tuân thủ pháp luật không phải để đối phó với Bộ, mà đó chính là quyền lợi của ngư dân. Nếu bị thẻ đỏ, thì sẽ không xuất khẩu được hải sản, lúc đó ngư dân đánh được cá cũng không bán được. Tất cả các địa phương nếu không cùng quyết liệt đồng hành thì đừng mong gỡ thẻ vàng IUU”, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến cảnh báo.
Nhằm chuẩn triển khai công việc nước rút trước khi đón đoàn của EC sang kiểm tra, Thứ trưởng Phùng Đức Tiến cho biết trong những ngày tới, Bộ đội Biên phòng đã nhất trí theo đề nghị của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, lực lượng này sẽ cùng các cảng cá và các địa phương thực hiện kiểm soát thật chặt chẽ khi tàu xuất bến, đủ điều kiện mới được ra khơi. Đối với các tàu vi phạm vùng biển nước ngoài, sẽ giao cho cả cảnh sát biển xử lý.
Ông Phùng Đức Tiến, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.
"Để đáp ứng được yêu cầu của EC để gỡ thẻ vàng thì vẫn còn nhiều việc phải làm. Theo đó, cần hoàn thiện Nghị định 42/2019/NĐ-CP về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thủy sản, trong đó có nội dung về xử phạt nguội; sửa đổi Nghị định 26/2019/NĐ-CP hướng dẫn luật Thủy sản; Nghị định 67/2014/NĐ-CP về chính sách phát triển thủy sản.
Về việc gắn định vị VMS trên tàu, dù hiện chỉ còn tỷ lệ ít chưa gắn định vị, nhưng số này lại là những tàu có nguy cơ cao vi phạm vùng biển nước ngoài nên cần phải gắn định vị 100%, đặc biệt là những tàu 15m trở lên. Trong khi EC yêu cầu kể cả tàu nằm bờ cũng phải bật định vị để kiểm soát. Vì vậy, các chủ tàu, các địa phương phải phối hợp thực hiện thật chặt chẽ, nghiêm túc".
Bà Nguyễn Thị Thu Sắc, Phó Chủ tịch Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP)
"Nếu bị áp dụng thẻ đỏ, lệnh cấm thương mại sẽ được áp dụng hoàn toàn đối với các sản phẩm thủy sản khai thác. Năm 2022, ước tính xuất khẩu thủy sản sang EU đạt trên 1,4 tỷ USD, trong đó hải sản khoảng 420 triệu USD, thủy sản nuôi khoảng 980 triệu USD. Như vậy, nếu thẻ đỏ xảy ra từ 2023 thì thiệt hại xuất khẩu riêng sang EU có thể lên tới 518 triệu USD.
Về lâu dài, nếu thẻ đỏ kéo dài từ 2-3 năm, toàn bộ ngành sẽ bị ảnh hưởng. Cụ thể, ngành khai thác và chế biến hải sản khai thác sẽ giảm ít nhất 30% so với công suất hiện tại, dẫn đến giảm giá trị xuất khẩu, ảnh hưởng việc làm và việc xóa đói giảm nghèo.
Thị trường EU yêu cầu các tiêu chuẩn chất lượng cao nhất đối với sản phẩm nhập khẩu và đưa ra mức giá tốt, điều này đòi hỏi các nhà sản xuất phải liên tục đổi mới và phát triển hệ thống sản xuất của họ để đáp ứng các yêu cầu của thị trường. Tuy nhiên, nếu ngành này mất đi thị trường tiêu chuẩn cao, thì ngành đó cũng mất động lực để nâng cấp chuỗi giá trị của mình. Hơn thế nữa, lệnh cấm sẽ ảnh hưởng đến uy tín của các sản phẩm thủy sản Việt Nam. Các thị trường khác như Mỹ, Nhật Bản… cũng có thể sẽ làm theo quy định IUU của EU".
