Xăng dầu là mặt hàng thiết yếu liên quan trực tiếp đến đời sống sinh hoạt của người dân cũng như hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Và trên tất cả, xăng dầu cũng là hàng hóa liên quan tới an ninh năng lượng quốc gia.
Với vai trò quan trọng, đây là mặt hàng kinh doanh có điều kiện do Nhà nước quản lý, điều tiết để đảm bảo ổn định vĩ mô và an sinh xã hội.
Tuy nhiên, gần một năm nay, thị trường xăng dầu trong nước liên tục biến động bất thường. Hồi tháng 2, hàng loạt cây xăng trên cả nước, đặc biệt là khu vực phía Nam đồng loạt treo biển hết hàng, tạm nghỉ bán, vì thiếu hụt nguồn cung, giá bán ra thấp hơn giá nhập vào.
Hơn 6 tháng sau, tình trạng này lại tiếp diễn với lý do tương tự. Đỉnh điểm đến ngày 8-9/10, 54 cửa hàng tại TP.HCM đồng loạt đóng cửa, nhiều cây xăng chỉ bán tối đa 30.000 đồng/xe máy và 200.000 đồng/ôtô.
Thị trường xăng dầu thực tế diễn ra bất ổn trong khi Bộ Tài chính nói trách nhiệm quản lý doanh nghiệp phân phối và bán lẻ xăng dầu thuộc về Bộ Công Thương. Bộ Công Thương cũng liên tục khẳng định nguồn cung xăng dầu trong nước không thiếu. Điều này khiến nhiều người tiêu dùng bức xúc trước cách quản lý và điều tiết chuỗi cung ứng xăng dầu trong nước hiện nay.
Thị trường xăng dầu Việt Nam đang rất bất ổn. Ảnh: Đức Anh.
Mỹ không giới hạn điều kiện kinh doanh xăng dầu
Tại nhiều quốc gia trên thế giới, chuỗi cung ứng, phân phối xăng dầu được phân chia rõ ràng cho từng chủ thể. Mỹ là quốc gia tiêu thụ nhiều xăng dầu nhất thế giới và cũng bị ảnh hưởng rất lớn khi giá mặt hàng này biến động.
Trong khi đó, ngành kinh doanh này tại Mỹ lại gồm nhiều doanh nghiệp với quy mô khác nhau, vì vậy, việc quản lý và định hướng thị trường được chính phủ rất chú trọng.
Tại quốc gia này, chính phủ không giới hạn điều kiện tham gia thị trường và quyền kinh doanh, bao gồm cả quyền nhập khẩu và quyền phân phối xăng dầu. Quy định này giúp xóa bỏ các hành vi cạnh tranh và độc quyền xăng dầu, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi hơn về giá cả cho người tiêu dùng.
Bên cạnh đó, chính phủ Mỹ còn tập trung đẩy mạnh công nghệ năng lượng xanh để tránh bị phụ thuộc vào nguồn năng lượng hóa thạch.
Dù các doanh nghiệp tư nhân nắm giữ chuỗi cung ứng từ lọc dầu đến nhập khẩu và cả phân phối sản phẩm, mức giá đề ra vẫn có bàn tay của chính phủ Mỹ. Đặc biệt, Mỹ chủ trương áp dụng mức thuế suất ổn định và tương đối thấp đối với giá xăng dầu trong nước để tạo điều kiện về giá cho người dân.
Quan trọng hơn, để giữ ổn định thị trường xăng dầu trong mọi tình huống, nước này luôn ưu tiên đẩy mạnh dự trữ thông qua việc tham gia chương trình năng lượng của Cơ quan năng lượng quốc tế (IEA). Trong trường hợp có sự mất cân đối đáng kể trên thị trường, lượng xăng dầu dự trữ sẽ được bán ra để hỗ trợ.
Trung Quốc quản lý xăng dầu chặt chẽ
Là nền kinh tế vừa sản xuất, xuất khẩu, lại vừa nhập khẩu xăng dầu hàng đầu thế giới, Trung Quốc luôn phải áp dụng những biện pháp quản lý giá xăng dầu rất chặt chẽ.
Tại quốc gia này, chỉ 2 doanh nghiệp của Nhà nước là Tổng công ty Xăng dầu Quốc gia Trung Quốc (CNPC) và Tổng công ty Xăng dầu - Hóa chất Trung Quốc (Sinopec) được quyền kinh doanh và phân phối xăng dầu. Khi mặt hàng này được phân phối ra, mỗi cửa hàng sẽ chỉ được nhận hàng ở một đầu mối trong 2 doanh nghiệp kể trên, theo đúng quy trình kiểm soát của nhà nước. Bên cạnh đó, các cây xăng nhỏ lẻ cũng phải đáp ứng các quy định về kỹ thuật, tiêu chuẩn kho chứa hay quy định cấm dự trữ mà chính phủ nước này đề ra.
Tại Trung Quốc, mỗi cửa hàng xăng dầu chỉ được phép ký hợp đồng và nhập từ một đầu mối để dễ kiểm soát. Ảnh: Global Times.
Về chính sách giá, mỗi tháng Trung Quốc sẽ công bố giá bán lẻ định hướng (phụ thuộc vào giá xăng dầu thế giới với hệ số 0,5 cho giá tại Singapore; 0,3 giá tại London và 0,2 giá tại New York) đối với xăng dầu. Mức giá này chỉ thay đổi nếu có biến động đặc biệt trong tháng và giá bán tại cây xăng chỉ được phép dao động trong khoảng 8% giá bán lẻ định hướng trên.
Về chính sách dự trữ, Trung Quốc đang tiến hành xây dựng kho dự trữ chiến lược chứa 20 triệu tấn xăng dầu và luôn sẵn sàng bơm ra thị trường bất cứ lúc nào.
Các quốc gia Đông Nam Á quản lý thế nào
Tại Đông Nam Á, một số quốc gia như Malaysia hay Indonesia cũng có nhiều kinh nghiệm trong việc quản lý kinh doanh và phân phối xăng dầu nội địa.
Tại Indonesia, xăng dầu là mặt hàng có kim ngạch xuất nhập khẩu lớn và giữ vai trò quan trọng đối với sản xuất của các ngành khác trong nền kinh tế, nên mặt hàng này sẽ được chính phủ quy định bằng sắc lệnh của tổng thống.
Mức giá này sẽ được cân đối để tương đương với giá xăng dầu của các nước trong khu vực, sau đó tùy tình hình mà tăng hay giảm giá kết hợp với biện pháp trợ giá, trợ cấp cho người dân để bù đắp khó khăn.
Tại Malaysia, chính phủ nước này chủ trương chỉ chiếm lĩnh thị trường bán lẻ trong nước ở mức 30%, còn lại cho các hãng nước ngoài vào kinh doanh.
Trên thị trường Malaysia hiện có các hãng xăng dầu nước ngoài như Shell, Esso, BP, Mobil, Caltex chiếm lĩnh khoảng 70% thị phần bán lẻ. Tuy nhiên, về mảng thăm dò tìm kiếm và khai thác dầu khí, chỉ doanh nghiệp quốc hữu Petronas của Malaysia được độc quyền.
Hướng đi nào cho Việt Nam
Theo ông Lê Thanh Mân - Tổng giám đốc Công ty CP Dầu khí Đồng Tháp (Petimex) - nguyên nhân của tình trạng thiếu hụt xăng dầu tại Việt Nam là giá bán lẻ xăng quá thấp, chiết khấu lại không được bao nhiêu, nên nhiều thương nhân kinh doanh xăng dầu phải chịu cảnh thua lỗ, không có tiền để nhập hàng.
Để giải quyết tình trạng khan hiếm xăng dầu trước mắt, ông Mân cho rằng Nhà nước cần điều chỉnh lại giá cơ sở xăng dầu sát với biến động của giá thị trường thế giới. Theo ông, chỉ khi tăng từ 500 đồng/lít trở lên thì các cơ sở xăng dầu mới hoạt động ổn định được.
Theo nhiều chuyên gia, liên Bộ Công Thương - Tài chính cần xem xét lại việc điều hành phân phối và quy định giá xăng trong nước. Ảnh: Đức Anh.
"Ngoài ra, để ràng buộc trách nhiệm giữa đầu mối và hệ thống phân phối thì cơ quan Nhà nước phải khống chế lại quyền của thương nhân, không được ký hợp đồng tràn lan và chỉ được ký tối đa 2 doanh nghiệp đầu mối", ông Mân nhận định.
TS Nguyễn Quốc Việt - Phó viện trưởng Viện nghiên cứu kinh tế và chính sách (VEPR) - cũng có ý kiến tương tự, cho rằng việc điều hành của liên Bộ Công Thương - Tài chính đang có vấn đề, thiếu minh bạch.
"Cơ quan điều hành chốt giá bán ra nhưng lại thả nổi hợp đồng giữa các doanh nghiệp trung gian như đầu mối, phân phối, đại lý, tổng đại lý... thì sẽ có vấn đề", ông nhận định.
Theo ông Việt, việc này sẽ tạo cơ hội cho độc quyền kinh doanh xăng dầu, các nhà bán lẻ xăng dầu riêng lẻ, doanh nghiệp tư nhân sẽ chịu thiệt.
"Xăng dầu là mặt hàng có sự kiểm soát của Nhà nước, do đó cơ quan quản lý phải kiểm soát và dự báo được cả quá trình, kể cả mức chiết khấu giữa các doanh nghiệp. Đặc biệt các chính sách, thể chế liên quan đến môi trường kinh doanh phải minh bạch, nhất quán", ông nhấn mạnh.
